Chữa trị sau Covid-19 (hậu Covid-19): triệu chứng, dinh dưỡng, và tinh thần
=====
Sau khi hết virus Sars-cov-2 trong người (test Covid-19 âm tính), nhiều bệnh nhân vẫn còn các triệu chứng mệt mỏi, đau nhức, khó ngủ, hay khó thở. Bài viết này chỉ ra cách chữa trị các triệu chứng, dinh dưỡng, trị liệu thể dục, và tinh thần sau Covid-19.
Tùy vào các triệu chứng hậu Covid-19, thời gian nhiễm bệnh lâu hay ngắn, mắc Covid-19 nặng (vào bệnh viện hay khoa ICU) hay nhẹ mà cách chữa sẽ khác cnhau. Nhìn chung, triệu chứng hậu Covid-19 tùy vào mắc bệnh Covid-19 nặng hay nhẹ.
# Covid-19 ảnh hưởng đến toàn bộ cơ thể, nên có thể dẫn đến nhiều triệu chứng
- Virus sars-cov-2 tấn công vào nhiều loại tế bào trong cơ thể, nhất là các tế bào màng trong của mạch máu (Endothelial cell) và các cơ quan hô hấp, kích hoạt hệ miễn dịch, gây ra các tổn thương do hệ miễn dịch gây ra. Trong các bài phân tích trước, tôi chỉ ra bệnh Covid-19 là bệnh thiên về mạch máu. Bài nghiên cứu đăng trên Nature cách đây 1 năm và nhiều bài nghiên cứu khác cũng chỉ ra Covid-19 liên quan đến mạch máu (1). Vì mạch máu có ở tất cả mọi nơi trong cơ thể, nên bệnh Covid-19 có thể gây tổn thương ở tất cả các cơ quan.
- Khi tổn thương mạch máu và viêm sưng tế bào phổi, bệnh nhân bị viêm phổi. Khi tổn thương mạch máu khớp gối, bệnh nhân bị đau khớp. Khi tổn thương các mạch máu li ti vùng bão, bệnh nhân có thể mất trí nhớ hay chậm suy nghĩ. Thậm chí, Bệnh nhân cũng có thể bị rối loạn cương dương (ED) khi mạch máu vùng sinh dục bị tổn thương (2).
- Khi các tổn thương liên quan đến mạch máu xuất hiện thì quá trình hồi phục mất nhiều thời gian, thậm chí không có thể lành như ban đầu khi chưa mắc bệnh Covid-19. Ví dụ như viêm phổi lâu dài có thể dẫn đến xơ hóa phổi trong khi viêm xương khớp đau nhức lâu dài do Covid-19 dẫn đến viêm thoái hóa nhanh hơn. Bệnh nhân sau khi phục hồi Covid-19 vẫn còn có thể bị xơ phổi mạn tính.
- Vì vậy, mục tiêu chữa trị Covid-19 là nhằm vào việc chữa các triệu chứng càng sớm càng tốt để giảm các tổn thương, ngăn ngừa các tổn thương lâu dài
# Các trị liệu Covid-19 nặng khi nhập viện cũng có thể dẫn đến bệnh hậu Covid-19
- Khi bệnh nhân nhập viện, có thể phải dùng máy thở, thuốc kháng virus, thuốc ức chế hệ miễn dịch, hay dùng thuốc trụ sinh do nhiễm trùng chéo, đều có thể dẫn đến các tổn thương khác. Bệnh nhân nằm viện một vài ngày đã có thể làm cơ bắp yếu đi. Nằm giường bệnh vài tuần có thể làm teo cơ. Nhất là bệnh nhân thở máy càng làm hệ cơ xương yếu đi, khả năng đi lại yếu hẳn sau khi phục hồi Covid-19. Các thuốc kháng virus hay ức chế có thể gây tác dụng phụ lên gan hay thận. Thuốc Steroid có thể làm nặng thêm các bệnh nền như tiểu đường hay cao huyết áp.
- Hội chứng sau khi nằm khoa ICU (Post ICU syndrome) gồm các triệu chứng mạn tính sau khi phục hồi từ khoa hồi sức cấp cứu. Khoảng 1/3 bệnh nhân vào ICU sẽ thở máy và các di chứng sau khi cai thở máy như khó thở, ho, đổi giọng, có thể kéo dài nhiều tháng sau khi bệnh nhân ra khỏi ICU, Các triệu chứng khác như chậm suy nghĩ, khó tập trung, không nhớ, v...có thể kèm thêm sau khi xuất việt.
- Trị liệu phục hồi chức năng là trị liệu quan trọng với các bệnh nhân đã nhập viện hay phải dùng máy thở. Các trị liệu bao gồm vật lý trị liệu tại chỗ trong bệnh viện như tập cử động tay chân. Tập phục hồi chức năng phổi qua bài tập thở, thổi Spirometry, hay tập thở bụng (xem lại video số 279 của tôi)
# Trị liệu tâm lý sau khi hồi phục Covid-19
- Nhiều bệnh nhân cảm giác lo lắng, trầm cảm, hay cô đơn sau khi phục hồi Covid-19. Nỗi sợ hãi vì bệnh, đau thương, mất mát vì người thân trong đại dịch, và lo lắng về tương lai bất định phía trước làm nhiều bệnh nhân càng thêm stress, dẫn đến mất ngủ, sụt cân, hay hoảng sợ.
- Các thuốc chữa trị tâm lý và tâm thần sau khi Covid-19 nên dùng vừa phải, tránh để bệnh nhân trở nên nghiện thuốc. Ví dụ như thuốc ngủ Ambien hay Benzodiazepine, nhiều bệnh nhân sau khi hồi phục từ Covid-19 không ngủ được, dùng các thuốc ngủ thường vẫn không hết, cuối cùng phải dùng thuốc ngủ nặng có thể gây nghiện. Trị lý tâm lý bao gồm trị liệu giao tiếp, tư vấn, giải thích cho bệnh nhân hiểu rõ về các triệu chứng Covid-19, các biện pháp hồi phục triệu chứng để giảm bớt lo âu
- Tin vui là năm nay, 2022, chúng ta có nhiều trị liệu hiệu quả, gồm Vaccine, thuốc uống, phác đồ chữa trị, và cách chăm sóc. Chúng ta cũng quen dần với các ảnh hưởng của virus đến cuộc sống. Quý vị hạn chế thời gian dùng phone/Facebook/Social media và nên tập trung thời gian vào cuộc sống của mình, tập thể dục, dành thời gian thực sự cho cơ thể.
- Một số quý vị tuy không mắc bệnh Covid-19, nhưng có người thân mắc bệnh hay tử vong vì Covid-19 cũng có thể bị trầm cảm, lo lắng, và ảnh hưởng đến tâm lý. Nói chuyện với BS của quý vị để được tư vấn và hiểu thêm về Covid-19.
# Trị triệu chứng Covid-19 càng sớm càng tốt, và tiếp tục chữa trị kiên nhẫn và lâu dài triệu chứng sau khi hết Covid-19
- Trị khó thở: Bắt đầu bằng các bài tập đơn giản như hít thở sâu khi ngồi tại chỗ, thở ra chậm, và dần dần tăng khi đi bộ. Quý vị có thể tập thở khi ngồi, nằm, khi tập đi bộ, kết hợp dùng máy thổi Spirometry, tập thở khi đi bơi, hay tập hát lấy hơi sâu. Các bài tập thiền (meditation) cũng giúp bệnh nhân thở chậm và thở sâu, giúp phổi hoạt động hiệu quả hơn.
- Trị ho mãn tính: Nhiều bệnh nhân tổn thương phổi do Covid-19 bi ho lâu hay ho có đờm sau khi phục hồi bệnh. BS có thể cho quý vị dùng thuốc ho như Benzonatate, thuốc xịt ProAir, thuốc chống đàm Mucinex, hay các thuốc khác để làm tăng đường thở. Qúy vị kết hợp tập thở và thuốc ho để trị dứt ho mạn tính.
- Trị tim đập nhanh: Nhiều quý vị bị tim đập nhanh, đập loạn nhịp, mất nhịp sau khi phục hồi Covid-19. BS sẽ thăm khám quý vị, kiểm tra siêu âm tim, xem EKG, và có thể cho quý vị uống thuốc làm giảm nhịp tim. Quý vị nhớ tập thể dục từ từ để cải thiện nhịp tim.
- Trị mệt mỏi và yếu sức: Tập thể dục từ từ để tăng sức bền và sức mạnh của cơ bắp chân tay, đặc biệt dành cho các bệnh nhân trở về từ bệnh viện hay khoa ICU. Các bài tập tạ nhẹ kết hợp với tập thở có thể giúp cải thiện sự mệt mỏi. Nếu mệt mỏi dai dẳng, quý vị nên gặp BS chuyên khoa tim hay phổi để tìm ra lý do vì sao vẫn còn mệt mỏi.
- Trị đau nhức khớp: Dùng thuốc không kê toa như Ibuprofen/Aleve (nếu không bị đau bao tử/thận) hay Acetaminophen để chữa các bệnh đau nhức. Sau đó tập vật lý trị liệu (xem lại các video trị đau khớp của tôi) để chữa cho khớp bị đau. Phục hồi đau khớp do Covid-19 có thế lâu hơn với người lớn tuổi nên quý vị nhớ kiên nhẫn tập
- Trị mất mùi/mất vị: Dùng các bài tập nhớ mùi hay nhớ vị (xem lại video số 372) của tôi để hiểu lý do và cách tập.
- Trị mất trí nhớ, giảm tập trung, mau quên: Đọc sách, chơi các trò chơi kích thích trí nhớ như đánh cờ, học thêm các môn khác như nấu ăn, làm bánh. Giữ cho não bộ hoạt động trở lại bằng các kích thích phản xạ lành mạnh. Quý vị có thể xem lại video của tôi cách làm khỏe não (video số 355)
- Trị rụng tóc sau Covid-19: Tôi có nói trên Livestream là phần lớn tóc rụng sau khi Covid-19 là do chúng ta bị lo lắng và stress. Vì vậy, đa số quý vị sẽ mọc lại tóc trong vài tuần hay vài tháng sau khi hết bệnh. Có thể dùng các thuốc kết hợp như Rogaine để xịt kích thích tóc mọc.
- Trị da nổi mẩn sau Covid-19. Thường là các bệnh viêm da cơ địa, nổi mề đay hay dị ứng. BS sẽ cho quý vị kem xức và phần lớn quý vị sẽ khỏi.
# Dinh dưỡng chiếm vai trò quan trọng sau khi hồi phục Covid-19
- Quý vị cần dinh dưỡng đầy đủ để phục hồi tốt nhất sau Covid-19. Qúy vị cần nhất là nước, chất xơ, protein/ tinh bột, và vitamin để phục hồi tối đa các mô bị tổn thương. Chế độ ăn uống bắt đầu bằng nhiều bữa ăn nhỏ, có đủ rau xanh, trái cây, protein/tinh bột. Quý vị nhớ uống nước đầy đủ, có thể dung nước lọc kết kết hợp nước trái cây để có đủ vitamin.
- Lưu ý là chế độ ăn uống đầy đủ cân bằng với rau củ quả, trái cây tươi, thịt ít chế biến, thì quý vị không cần phải uống thêm vitamin hay thuốc bổ gì cả. Hạn chế ăn đường, không uống rượu, hút thuốc, hay không nên nhiều uống cafe/trà vì có thể gây khó ngủ.
# Các bệnh khác có thể có triệu chứng như Covid-19
- Các bệnh tim, bệnh phổi, hay bệnh đau khớp có thể khiến quý vị có những triệu chứng tương tự như sau khi mắc Covid-19. Vì vậy, quý vị cần gặp BS của mình để theo dõi các triệu chứng này, xem có phải mình mệt vì Covid-19 hay vì các bệnh khác. BS sẽ cho quý vị đi khám BS tim hay BS phổi để tìm ra lý do vì sao quý vị mệt mỏi.
- Các bệnh mạn tính như tiểu đường, cao huyết áp, hay đau nhức khớp cũng có thể khiến quý vị có triệu chứng hậu Covid-19. Qúy vị cần kiểm tra lượng đường, các chỉ số khác để biết rằng các bệnh mạn tính đã được kiểm soát tốt.
# Tóm lại
- Phục hồi sau Covid-19 có thể có nhiều triệu chứng khác nhau như khó thở, ho, tim đập nhanh, đau nhức khớp, mệt mỏi, yếu sức, mất mùi, khó ngủ, mau quên...v..v và các triệu chứng này có thể kéo dài một thời gian sau phục hồi.
- Qúy vị cần chữa các triệu chứng hậu Covid-19 ngay khi hồi phục. Tập thể dục và tập trị liệu thường xuyên, kết hợp trị liệu tâm lý, ăn uống đầy đủ chất sẽ giúp quý vị hồi phục nhanh sau Covid-19
- Chữa dứt hẳn hay kiểm soát tốt các bệnh nền như tiểu đường, cao huyết áp, cao mỡ, đau nhức khớp, sẽ giúp quý vị phục hồi các triệu chứng hậu Covid-19 nhanh hơn.
- Covid-19 năm 2022 đã khác hơn Covid-19 năm 2020. Chúng ta đã có các trị liệu tốt hơn, có vaccine, có thuốc uống, thuốc chích, và hiểu thêm vì bệnh này nên khả năng chữa trị càng tốt hơn.
Bs Wynn Tran, Los Angeles, Hoa Kỳ
1. https://www.nature.com/articles/s41392-020-00454-7
2. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33988001/
