Tại sao cần tiêm vắc-xin sởi?
* Bảo vệ cá nhân: Sởi là bệnh truyền nhiễm rất dễ lây qua đường hô hấp, với tỷ lệ lây nhiễm lên đến 90% ở người chưa có miễn dịch. Vắc-xin giúp cơ thể tạo miễn dịch chủ động, ngăn ngừa bệnh hoặc giảm mức độ nghiêm trọng nếu nhiễm.
* Ngăn biến chứng: Sởi có thể gây viêm phổi, viêm não, tiêu chảy nặng, và tử vong (1-2/1.000 ca ở trẻ chưa tiêm). Vắc-xin giảm nguy cơ này đáng kể.
* Bảo vệ cộng đồng: Tiêm chủng đạt tỷ lệ cao (trên 95%) tạo miễn dịch cộng đồng, bảo vệ cả những người không thể tiêm (như trẻ nhỏ dưới 6 tháng hay trẻ suy giảm miễn dịch).
* Hiệu quả sau phơi nhiễm: Nếu tiêm trong 72 giờ sau tiếp xúc, vắc-xin có thể ngăn bệnh hoặc làm triệu chứng nhẹ hơn.
- Lịch tiêm khuyến nghị theo WHO và Bộ Y tế Việt Nam:
+ Trẻ em:
Liều 0: đủ 6 tháng tuổi
Liều sởi ở 6 tháng thường được khuyến cáo trong các đợt dịch lớn hoặc khu vực có nguy cơ cao, nơi trẻ sơ sinh dưới 9 tháng có khả năng phơi nhiễm với virus sởi. Ví dụ, trong đợt dịch sởi năm 2014, 2024 tại Việt Nam, một số trẻ dưới 9 tháng đã được tiêm bổ sung.
Liều 1: 9-11 tháng tuổi.
Liều 2: 15-18 tháng tuổi (hoặc 4-6 tuổi nếu theo lịch MMR ở một số nước).
+ Người lớn: Nếu chưa tiêm đủ 2 liều hoặc chưa từng mắc sởi, nên tiêm bổ sung, đặc biệt trong vùng dịch.
+ Phụ nữ trước mang thai: Đảm bảo đã tiêm đủ 2 liều ít nhất 1 tháng trước khi mang thai để bảo vệ thai nhi.
- Đối tượng ưu tiên
+ Trẻ chưa tiêm đủ liều hoặc chưa tiêm lần nào.
+ Người tiếp xúc với bệnh nhân sởi trong 72 giờ.
+ Những người sống trong khu vực có dịch.
Tình hình ở Việt Nam hiện nay?
Mặc dù CTTCMR có các mũi tiêm:
Mũi 0 lúc trẻ đủ 6 tháng khi có dịch Sởi. Mũi 1 lúc trẻ 9 tháng và Mũi 2 nhắc lại khi trẻ 18 tháng.
Tuy nhiên thực tế có nhiều trẻ có lịch tiêm vắc-xin sởi:
- 9 tháng: Liều đầu tiên trong Chương trình Tiêm chủng Mở rộng (TCMR), sử dụng vắc-xin sởi đơn (monovalent measles vaccine).
- 12 tháng (hoặc 11-12 tháng): Một số trẻ được tiêm vắc-xin phối hợp MMR (sởi, quai bị, rubella) trong dịch vụ tiêm chủng tự nguyện tại các cơ sở y tế tư nhân hoặc địa phương có chương trình bổ sung.
- 4 tuổi ( lúc 18th hoặc lúc 4t): Liều thứ hai, thường là MMR trong lịch TCMR (từ 2014, khi vắc-xin MR được đưa vào), hoặc trong các chiến dịch tiêm chủng bổ sung.
Điều này có phù hợp?
Lịch tiêm tại Việt Nam được thiết kế dựa trên:
1. Tình hình dịch tễ học:
- Việt Nam từng có tỷ lệ mắc sởi cao ở trẻ dưới 5 tuổi trước khi mở rộng tiêm chủng. Tiêm sớm ở 9 tháng nhằm bảo vệ trẻ trong giai đoạn dễ bị tổn thương nhất (dưới 1 tuổi).
- Các đợt dịch (như 2014, 2024) cho thấy cần tăng cường miễn dịch ở trẻ lớn hơn (4 tuổi) để duy trì miễn dịch cộng đồng.
2. Kháng thể từ mẹ:
- Trẻ sơ sinh nhận kháng thể IgG từ mẹ qua nhau thai nếu mẹ đã tiêm vắc-xin hoặc từng mắc sởi. Kháng thể này giảm dần sau 6-9 tháng, để lại trẻ dễ nhiễm sởi nếu không được tiêm phòng.
3. Tối ưu hóa hiệu quả vắc-xin:
- Liều 0: Hiệu quả bảo vệ chỉ khoảng 50-80%, không đủ để tạo miễn dịch lâu dài
- Liều 1 ở 9 tháng bảo vệ khoảng 85-93%, không đủ để miễn dịch suốt đời. Liều thứ hai (12 tháng hoặc 4 tuổi) tăng hiệu quả lên 97%.
Cơ chế vắc-xin sởi
Cơ chế hoạt động của vắc-xin sởi
- Vắc-xin sởi (đơn, MR, hoặc MMR) chứa virus sống giảm độc lực, kích thích hệ miễn dịch sản xuất:
- Kháng thể IgG: Bảo vệ lâu dài.
- Tế bào T ghi nhớ: Tiêu diệt virus nếu tái nhiễm.
- Hiệu quả tối ưu cần 2 liều, vì liều đầu không đủ kích thích miễn dịch hoàn toàn ở một số trẻ, đặc biệt khi còn kháng thể mẹ.
Phân tích lịch tiêm chủng ở Việt Nam:
1. Liều 9 tháng
- Lý do: Ở Việt Nam, trẻ dưới 1 tuổi có nguy cơ cao mắc sởi do tiếp xúc cộng đồng lớn và tỷ lệ tiêm chủng chưa đồng đều. Tiêm ở 9 tháng tận dụng thời điểm kháng thể mẹ giảm (thường còn dưới mức cản trở vắc-xin), nhưng hệ miễn dịch đã đủ phát triển để phản ứng.
- Phù hợp không?:
- Phù hợp với bối cảnh dịch tễ học ở các nước đang phát triển, nơi sởi phổ biến ở trẻ nhỏ. WHO khuyến cáo liều đầu ở 9 tháng cho các nước có nguy cơ cao như Việt Nam, thay vì 11-12 tháng ở các nước phát triển.
- Tuy nhiên, hiệu quả chỉ khoảng 85-90% vì hệ miễn dịch trẻ chưa trưởng thành hoàn toàn và có thể còn chút kháng thể mẹ.
2. Liều 12 tháng (MMR tự nguyện)
- Lý do: Một số phụ huynh chọn MMR ở 12 tháng để bảo vệ thêm chống quai bị và rubella, theo lịch tiêm của các nước phát triển (như Mỹ: liều 1 ở 11-15 tháng).
- Phù hợp không?:
- Rất phù hợp với cơ chế vắc-xin, vì ở 12 tháng, hệ miễn dịch trưởng thành hơn, ít bị ảnh hưởng bởi kháng thể mẹ, tăng hiệu quả liều đầu lên 93%.
- Tuy nhiên, không phải trẻ nào cũng được tiêm MMR ở tuổi này tại Việt Nam do chi phí và sự khác biệt giữa TCMR (miễn phí) và dịch vụ tự nguyện.
3. Liều 4 tuổi (hoặc 18 tháng)
- Lý do: Liều thứ hai nhằm tăng cường miễn dịch, đảm bảo 97% trẻ được bảo vệ suốt đời, đồng thời khắc phục trường hợp liều đầu không tạo miễn dịch đủ (khoảng 5-15% trẻ). Ở Việt Nam, liều này thường là MR hoặc MMR trong TCMR.
- Phù hợp không?:
- Phù hợp hoàn toàn với cơ chế vắc-xin sống giảm độc lực, vì liều thứ hai củng cố phản ứng miễn dịch (booster effect), kích thích sản xuất kháng thể và tế bào T bền vững hơn.
- WHO khuyến cáo liều thứ hai ở 15-18 tháng, nhưng ở Việt Nam, lịch 4 tuổi phản ánh chiến lược linh hoạt để tận dụng các chiến dịch tiêm chủng bổ sung.
Có phù hợp với đặc điểm bệnh sởi không?
Đặc điểm bệnh sởi
- Lây lan nhanh: R0 (số người bị lây từ 1 ca) là 12-18, cao hơn nhiều bệnh khác.
- Biến chứng nặng ở trẻ nhỏ: Trẻ dưới 5 tuổi dễ bị viêm phổi, viêm não.
- Miễn dịch suốt đời: Sau 2 liều hoặc mắc bệnh, cơ thể miễn dịch gần như vĩnh viễn.
Như vậy,
- 9 tháng: Tiêm sớm phù hợp vì sởi tấn công trẻ nhỏ ở Việt Nam trước khi chúng đủ tuổi theo lịch chuẩn (11-12 tháng). Điều này giảm tỷ lệ mắc và tử vong ở nhóm nguy cơ cao.
- 12 tháng: MMR ở tuổi này phù hợp với các nước ít dịch, nhưng ở Việt Nam, chỉ trẻ trong chương trình tự nguyện được tiêm, không phải phổ quát.
- 4 tuổi: Liều này củng cố miễn dịch trước khi trẻ vào mẫu giáo/tiểu học, nơi nguy cơ lây nhiễm tăng do tiếp xúc đông người.
Nhận xét chung:
- Lịch tiêm ở Việt Nam phù hợp với đặc điểm dịch tễ học địa phương: nguy cơ cao ở trẻ nhỏ và tỷ lệ tiêm chủng chưa đạt 95% ở mọi nơi. Tuy nhiên, lý tưởng nhất, liều thứ hai nên ở 15-18 tháng (như WHO khuyến cáo) thay vì 4 tuổi để bảo vệ sớm hơn.
Kết luận:
- 9 tháng: Bảo vệ sớm ở trẻ nhỏ trong bối cảnh nguy cơ cao.
- 12 tháng: Tăng cường miễn dịch bằng MMR ở một số trẻ (dịch vụ tự nguyện).
- 4 tuổi: Củng cố miễn dịch lâu dài, phù hợp chiến lược TCMR.
- Phù hợp không?:
- Về cơ chế vắc-xin: Phù hợp, nhưng liều 9 tháng có hiệu quả thấp hơn so với 12 tháng trở lên.
- Về bệnh sởi: Linh hoạt và hiệu quả trong bối cảnh Việt Nam, dù lý tưởng là 11-12 tháng (liều 1) và 15-18 tháng (liều 2).
Nếu bạn muốn điều chỉnh lịch tiêm tối ưu hơn, hãy tham khảo bác sĩ để cân nhắc giữa TCMR và MMR tự nguyện!
TLTK: https://www.who.int/teams/immunization-vaccines-and-biologicals/diseases/measles.
